Organik ve İnorganik Tozlar

Organik ve inorganik tozlar, farklı kaynaklardan gelirler ve çeşitli endüstriyel, çevresel ve sağlık riskleri taşıyabilirler. Organik tozlar, karbon bazlı bileşiklerden kaynaklanan tozlardır. Bu tozlar, bitki ve hayvan bileşenlerini içerebilecek organik malzemelerin parçalanması veya işlenmesi sırasında oluşabilir. Bu tozlar akciğerlerde depolanmaz, doğrudan fibrojenik etki (akciğer dokusunun zarar görüp sertleşmesi, nefes almanın zorlaşması) göstermez, ancak bir tür alerjik mekanizma aracılığı ile solunum yollarında spazma neden olur. Örneğin, tekrarlayan spazmlarla da kronik akciğer hastalığı oluşturur. Alerjik solunum etkilerine, mukozal ve alerjik olmayan solunum etkilerine ve kansere yol açabilir, astıma ve kronik bronşite sebep olur. Pamuk tozu, bissinosis adlı akciğer hastalığına ve odun tozları astım ve dermatit gibi cilt hastalıklarına sebep olur.

Organik tozlara örnekler aşağıda sıralanmıştır.

• Bitkisel kökenli tozlar (pamuk tozu, tahta tozu, un tozu, saman tozu vb)
• Hayvansal tozlar (tüy, saç vb)
• Sentetik bileşenlerin tozları (DDT, trinitro tolüen vb)

İnorganik tozlar, karbon içermeyen mineral veya metal bileşiklerden oluşan tozlardır. Bu tozlar, madencilik, metal üretimi, inşaat ve taş işçiliği gibi endüstriyel süreçlerde oluşabilmektedir. İnorganik tozlar ise akciğerde depolanma eğilimindedir. Bunlar arasında fibroz (akciğer dokusunun sertleşmesi) oluşturma riski olan tozlar, akciğerlerdeki hava kesecikleri olan alveollerde dokusal bozukluk meydana getirerek kronik akciğer hastalıklarına neden olurlar.

İnorganik toz grubunda bulunanlar:

• Metalik tozlar (demir, bakır, çinko tozu vb.) • Metalik olmayan tozlar (kükürt, kömür tozu)
• Kimyasal bileşiklerin tozları (çinko oksit, manganez oksit vb)
• Doğal bileşiklerin tozları (mineraller, killer, maden cevherleri vb)
• Mineraller: Solunabilir, kristal yapıda silika tozu
• Asbest lifleri içeren tozlar
• İnsan yapımı mineral lifler (alüminyum silikat lifler)

Organik ve inorganik tozlar, iş sağlığı ve güvenliği açısından ciddi riskler taşıyabilmektedir. Bu nedenle işyerlerinde toz kontrolü, solunum yolu koruması ve eğitim önlemleri alınmalıdır. İşçilerin bu tür tozlara maruziyeti minimize edilmeli ve ilgili yasal düzenlemelere uyulmalıdır.

Mesleki Maruziyet Alanlarında Organik ve İnorganik Tozlar

Çeşitli iş kollarında tozlu ortamlarla karşılaşılmaktadır. En çok toza maruz kalınan iş kolları:

• Patlatma, kırma, delme ve öğütme işleri, kaynak işleri, kumlama veya raspa işleri, ağaç doğrama ve mobilya işleri,
• Maden ocakları, demir ve çelik endüstrisi, metal sanayi, tünel, yol ve baraj yapımı ve döküm işleri (kum veya grafit),
• Porselen sanayi, tuğla/kiremit sanayi, mermer sanayi, pamuklu dokuma sanayi, çırçır sanayi, sigara sanayi, çimento sanayi,
• Tahıl siloları, un değirmeni veya un fabrikaları, nakliyat, depolama ve yüzeylerin işlenmesi

Organik ve İnorganik Tozlar: Çalışan Sağlığına Etkileri

Mesleki Solunum Sistemi Hastalıkları

• Havadaki başlıca kirleticilerden biri olan toz, mesleki akciğer hastalıklarının temel nedenlerinden biridir.
• İnsan sağlığı bakımından önemli olan 0.5 – 100 mikron arasındaki büyüklüklere sahip olan tozlardır.
• Çünkü bu büyüklükteki tozlar solunum yoluyla alveollere ulaşıp birikim yaparak “pnömokonyoz” olarak bilinen akciğer toz hastalıklarına neden olurlar. Daha büyük tozlar havada asılı kalmayıp çöktükleri için insan vücuduna giremezler.
• Mesleki hastalıkların oluşmasında tozun partikül büyüklüğü, fibrojenik potansiyeli, ortamdaki konsantrasyonu ve kişinin maruziyet süresi etkilidir. Tozların akciğerde hastalık meydana getirmesinde tozun özellikleri kadar kişisel faktörlerin de etkili olduğu unutulmamalıdır.
• Kişisel faktörlerin başında sigara içilmesi ve genetik yapı gelmektedir. Alfa-1 antitripsin enziminin eksikliği kişileri solunum yolu hastalıklarına daha duyarlı hale getirmektedir.
• Asbestle çalışan kişilerin sigara kullanmaları halinde akciğer kanserine yakalanma riski çok daha yüksektir.

İnorganik tozların neden olduğu hastalıklar

• Asbestosis (Asbestoz)
• Silikosis (Slikoz)
• Kömür Tozu Hastalığı
• Siderosiz

Organik tozların neden olduğu hastalıklar

• Bisinozis

Sık Görülen Diğer Mesleki Akciğer Hastalıkları

• Akciğer Kanseri
• Mesleki Astım (yükümlülük süresi 1 yıl)
• Ağır metal Hastalıkları
• Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı (KOAH)

Mesleki Akciğer Hastalıkları

• Akut İnhalasyon Hasarı (Havayolu İrritasyonu , Toksik Pnömonitis , İnhalasyon Ateşi)
• Havayolu Hastalıkları (Bisinozis, Astım, Kronik Bronşit, KOAH)
• Parankimal Bozukluklar (Organik Hipersensitivite Pnömonitisi, İnorganik Pnömokonyoz)
• Enfeksiyon Hastalıkları (Tbc, Virüs, Bakteri)
• Maligniteler (Sinonazal, Akciğer, Plevra (mezotelyoma)

Ortam ve Biyolojik Ölçüm Metotları

Toz Numuneleri Değerlendirmeleri; Çalışma ortamında toz numune örneklemeleri, TS CEN/TR15230 ve CEN TR 16013-3 standartlarındaki metotlara uygun yapılır.

• Toz: İşyeri ortam havasına yayılan veya yayılma potansiyeli olan parçacıklardır.
• Toz ölçümü: İşyeri ortam havasındaki toz miktarının gravimetrik esasa veya lifsi tozlarda lif sayısına göre belirlenmesini,

Ölçüm Sonucu Birimi-Zaman Ağırlıklı Ortalama Değer (ZAOD/TWA): Günlük 8 saatlik zaman dilimine göre ölçülen veya hesaplanan zaman ağırlıklı ortalama değeri ifade eder.

Erken Tanı Yöntemleri

Periyodik kontrol muayeneleri ne kadar düzenli yapılırsa erken tanı olasılığı o kadar artar. Bir işyerinde çalışan için erken tanı, aynı bölümdeki diğer çalışanlar için koruyucu önlemi gündeme getirir. Erken tanıların artması toplum sağlığını olumlu yönde etkiler.

Örneğin; kimyasallar organizmada geri dönüşü olmayan zararlara yol açabilir, benzenin erken dönemdeki kan tablosu bozuklukları ileri dönemde aplastik anemi ve lösemi gibi malign değişimlere de sebep olabilir. Halen geri döndürülebilen bir evrede erken tanı koymak bu nedenle çok önemlidir.

İş yeri hekimi iş yerinde mevcut durumu saptamalıdır. Risk değerlendirmesine zararlı etkenleri girerek riski kontrol altında tutmalıdır. Tüm bunların üstüne gerekli laboratuvar incelemeleriyle, biyolojik izlemle, bireysel farklılıklar nedeniyle gözden kaçabilecek etkileşimler erken dönemde yakalanabilecektir.

İşyeri hekimi, OSGB hekimi, TSM hekimi, aile hekimi veya ikinci basamakta hastanede çalışan hekim, meslek hastalıklarından veya işle ilgili hastalıklardan şüphelendiği çalışanları meslek hastalıkları tıbbi tanısı koymakla yetkili sağlık kuruluşlarına meslek hastalığı veya işle ilgili hastalık şüphesi ile sevklerini yaparak ileri tetkiklerinin yapılmasını sağlamalıdır. Böylece henüz maluliyet gelişmeden erken tanı koymak mümkün olacaktır.

Korunma Yöntemleri

Yeterli teknik kontrol tedbirler ile ve Solunum maskeleri, basınçlı elbiseler, iş elbiselerinin düzenli değiştirilmesi, gözlük ve eldiven kullanımı gibi kişisel koruyucularla işçinin maruziyeti kısıtlanmalıdır. İşçiler eğitilmelidir. Mesai bitiminde iş elbiselerinin değiştirilmesi, duş yapılması, iş ortamında yeme, içme ve sigara içiminin yasaklanması gibi kişisel hijyen kurallarına uyum sağlanmalıdır. Özellikle cilt temasını önlemek için eldiven, elbise, koruyucu kremler gibi kişisel koruyucular kullanılmalıdır. Ellerin yıkanması, mesai sonrası duş alınması, rejeneratif cilt kremlerinin kullanılması gibi kişisel hijyen kurallarına uyulmalıdır.

İşyeri ortam gözetimi yapılmalıdır. Özellikle ıslak işlemler, kapalı işlemler, lokal egzoz havalandırma, genel havalandırma gibi genel mühendislik önlemleri uygulanmalı, yeterli işaretleme yapılmalıdır. Ortam ölçümleri önemlidir. Maruziyet limitleri aşılmamalıdır. Örneğin, depolama ve ambalajlama işlemlerinin kapalı olması ve ortamın iyi havalandırılması esastır.

İşe giriş muayenesi, çalıştırılması sakıncalı bireylerin tespiti açısından önemlidir. İşyerinde toz ve dumanlarının oluşumunu önlemek esastır. Madende genel metal madenciliği önlemleri geçerlidir. Cevher öğütme sırasında ıslak çalışılmalı ya da tamamen kapalı yöntemler kullanılmalı, iyi havalandırma yapılmalıdır. Dökümcülük işlemleri mümkünse izole olmalı ve otomatize edilmelidir. Su spreyleri kullanılmalı ve etkili havalandırma sağlanmalıdır. Eliminasyonun sağlanamadığı koşullarda kişisel koruyucu giysiler ve respiratörler kullanılmalıdır.

Kaynakça

• FATMA IŞIK COŞKUNSES, KANSEROJEN KİMYASAL MADDELER VE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ. UZMANLIK TEZİ, ÇSGB, İSGGM, ANKARA, 2008
• KİMYA ÜRÜNLERİ İMALATI SANAYİNDE İŞ SAĞLIĞI GÖZETİM REHBERİ, ÇSGB, İSGGM
• CANER ZANBAK, KİMYASALLARIN YÖNETİMİNDE TEKNİK EMNİYET ve GÜVENLİK KAVRAMLARI, TEDARİK ZİNCİRİ GÜVENLİĞİNDE ÖZEL SEKTÖR/KAMU İŞBİRLİĞİ. V. ULUSAL TEHLİKELİ KİMYASALLARIN YÖNETİMİ VE PROSES GÜVENLİĞİ SEMPOZYUMU. TMMOB KİMYA MÜHENDİSLERİ ODASI, ANKARA, 24-25 EYLÜL 2021
• ABDULLAH ANAR, PROSES GÜVENLİĞİNDE TEHLİKE TANIMLAMA VE RİSK DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ, V. ULUSAL TEHLİKELİ KİMYASALLARIN YÖNETİMİ VE PROSES GÜVENLİĞİ SEMPOZYUMU. TMMOB KİMYA MÜHENDİSLERİ ODASI, ANKARA, 24-25 EYLÜL 2021
• FİGEN ÖNDER, SAHA UYGULAMALARININ PROSES GÜVENLİĞİNDE ÖNEMİ, V. ULUSAL TEHLİKELİ KİMYASALLARIN YÖNETİMİ VE PROSES GÜVENLİĞİ SEMPOZYUMU. TMMOB KİMYA MÜHENDİSLERİ ODASI, ANKARA, 24-25 EYLÜL 2021
• ÇİMENTO SEKTÖRÜNDE TOZLA MÜCADELE REHBERİ. T.C. ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI YAYINI ,BAKANLIK YAYIN NO:57, 2016
• ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK EĞİTİM VE ARAŞTIRMA MERKEZİ. (2013). “MESLEK HASTALIKLARI”. ANKARA: ÖZYURT MATBAACILIK.
• ZEYNEB KAHRAMAN, KERİMAN YÜRÜTEN ÖZDEMİR, TOZLU ÇALIŞMALARDA MESLEK HASTALIKLARI VE TOZLA MÜCADELE. M C B Ü SOMA MESLEK YÜKSEKOKULU TEKNİK BİLİMLER DERGİSİ. YIL: 2022 SAYI:34 CİLT: II, S.13-29
• OKTAY TAN, KAYNAKLI İMALATTA ÇALIŞMA ORTAMINI VE ÇALIŞANIN SAĞLIĞINI ETKİLEYEN TEHLİKELER VE ÖNLEMLERİ. http://www.oktaytan.net/KAYNAKislerindeTehlike.pdf 27.02.2023 00:53 ABDULLAH AKDOĞAN, ÜMİT DİVRİKLİ, LATİF ELÇİ, PESTİSİTLERİN ÖNEMİ VE EKOSİSTEME ETKİLERİ. AKADEMİK GIDA / ACADEMİC FOOD JOURNAL, 28.03.2012, ISSN PRİNT: 1304-7582